چکیده:
تمایز رابطه و ارتباط، هنگامی که اخلاق به رفتار ارتباطی تعلق می یابد، اهمیت می یابد. ارتباط، عناصر فراوانی مانند کنشگر، طرف ارتباط، محتوای ارتباط، رسانه یا حامل پیام و محتوا، شیوه، هدف، پیامد و … دارد که در حکمِ اخلاقیِ رفتارِ ارتباطی همه این عوامل سهیم هستند. ارتباط بر حسب عنصر دوم (طرف ارتباط)، بر چهار گونهٔ عمدهٔ ارتباط درون شخصی، ارتباط بین شخصی، ارتباط قدسی و ارتباط برون شخصی متمایز می‌شود. در منابع روایی ـ به عنوان نمونه، حکمت 137 نهج البلاغه ـ اولویت تربیت اخلاقی با ارتباط درون شخصی است، اما در میراث اخلاق‌پژوهی در تمدن اسلامی، به تدریج، مباحث اخلاق در مورد «ارتباط بین شخصی» غلبه می‌یابد و در برخی منابع، به ویژه در منابع متأخران، «ارتباط درون شخصی» کاهش قریب به حذف می یابد. در میان معاصران، استاد مطهری با طرح مباحث مهمی که البته مغفول واقع شده‌اند، بر ارتباط درون شخصی تاکید فراوان دارد؛ مباحثی که استخراج آنها از میان آثار ایشان، به دلیل پراکندگی، نیازمند اخذ رویکرد تحلیلی و استفاده از روش‌های تحلیل مفهومی، گزاره‌ای و سیستمی است. این پژوهش با استفاده از روش‌های ذکر شده به این یافته‌ها از منظر استاد مطهری دست یافته است: «ارتباط اخلاقی درون شخصی» در زیست و تربیت اخلاقی دارای اولویت است؛ انسان دارای ارتباط شناختی، احساسی، کنشی و وجودی با خود است؛ از میان ارتباط‌های چهارگانه ذکر شده، ارتباط شناختی اهمیت فراوانی دارد به گونه‌ای که مواجههٔ صادقانه و پیگیرانه با تردیدهای ذهنی مسئولیت اخلاقی فرد در قبال خود است، و بی اعتنایی به تردیدها و فرار از آن ها غیراخلاقی است؛ امکان وصول به یقین بدون مواجهه با تردیدهای ذهنی وجود ندارد؛ ملاک فعل اخلاقی در ارتباط درون شخصی و ارتباط بین شخصی متمایز از یکدیگر است و در این مقام باید به مسئلهٔ اعتدال قوای نفس توجهی ویژه داشت. این مقاله با توضیح هر یک از یافته‌ها نشان داده است که دیدگاه استاد مطهری در بسیاری از موارد ذکر شده، نوآورانه است.
کلید واژه‌ها:
ارتباط درون شخصی، اخلاق تعامل با خود، اخلاق باور، تردید، اعتدال قوای نفس.
پرسش و پاسخ: